آیا پایان تلخِ نوشیدنی محبوب‌مان نزدیک است؟
خشک‌سالی، طغیان آب و بیماری؛ تغییرات آب و هوا منابع جیره‌ی کافئین ما را تهدید می‌کند. دیوید رابسون* (David Robson) در یادداشتی که در بی‌بی‌سی نوشته می‌پرسد آیا ما درحال روبه‌رو شدن با پایان عمر قهوه هستیم؟
آیکافی – صبح‌ها در حالی‌که جرعه‌ای از اسپرسوی‌مان را می‌نوشیم و تیتر روزنامه‌ها را دنبال می‌کنیم، تغییرات هوا تهدید چندانی محسوب نمی‌شوند. اما اگر چند هزار کیلومتر سفر کنید تا به منبع کافئینی که جیره روزانه‌مان را تامین می‌کند برسید، اوضاع چندان بر وفق مراد نیست.
کشاورزان قهوه در چیاپسِ (Chiapas) مکزیک را به یاد بیاورید که چندی پیش الیسا فرانک (Elisa Frank) از دانشگاه کالیفرنیا، سانتا باربارا با آن‌ها مصاحبه کرده بود. در مقایسه با بارش‌های ملایم‌تری که به آن عادت کرده بودند، این کشاورزان اخیرا با بارندگی‌های شدیدی مواجه شده‌اند که تمام درختان قهوه را غرقاب می‌کند. یکی از مصاحبه‌شوندگان به فرانک گفته بود: «وقتی ما داشتیم بزرگ می‌شدیم این‌قدر باران نمی‌بارید. محصول درختان کم شده، برگ‌ها و میوه‌ی درختان از شدت خیسی می‌ریزند».
جایی که زمانی کشاورزان در آن از شرایط ثابت و معتدل بهره می‌بردند حالا دمای متغیری دارد؛ مثل پاندولی که بین سرمای کشنده‌ای که جلوی رشد گیاهان را می‌گیرد و گرمایی که گیلاس قهوه را پیش از برداشت خشک می‌کند در نوسان است. حالا نوبت به طوفان و رانش زمین رسیده است. بعضی وقت‌ها گِل‌ولای، درخت‌ها را در خود فرو می‌برد. یکی از کشاورزان می‌گوید: «هوا خیلی عجیب شده، اتفاقات غریبی می‌افتد که تا حالا شبیه‌شان را ندیده بودیم».
نگرانی‌ها از کجاست؟
دیوید رابسون در بخشی از یادداشتش درباره رسیدن به سقف منابع قهوه حرف می‌زند. از چند سال پیش فعالان حوزه قهوه در نشریات آمریکا و سایت‌ها درباره‌ی پدیده‌ی Peak Coffee ابراز نگرانی کردند. پیک کافی برآمده از پیک اویل (Peak Oil) به وضعیتی اشاره می‌کند که بیشترین استخراج از منابع نفتی صورت می‌گیرد و استخراج به سقف می‌رسد. به همین ترتیب پیک کافی به موقعیتی از زمان اشاره می‌کند که مزرعه‌های قهوه به خصوص مزارع در مناطقی که برای کشت گونه‌ی عربیکا مناسب هستند (مثلا کلمبیا) بر اثر عوامل زیست‌محیطی و تغییر آب و هوا به اندازه‌ی نیاز بازار، محصول تولید نمی‌کنند. در گزارش‌ها آمده در سال‌های اخیر کشاورزان محصول کمتری برداشت کرده‌اند و در نتیجه کمپانی‌هایی که مزرعه‌هایشان در آن نقاط قرار دارد با افزایش قیمت قهوه مواجه شده‌اند. کسانی که در این سال‌ها از پیک کافی ابراز نگرانی کرده‌اند بیم این را دارند که قهوه کم‌کم نایاب شود و سطح دسترسی به آن این‌قدر فراگیر نباشد که بتوان از آن به عنوان نوشیدنی عادی روزمره استفاده کرد.
[quote style=”boxed”]بسیاری نگرانند قهوه کم‌کم نایاب شود و سطح دسترسی به آن این‌قدر فراگیر نباشد که بتوان از آن به عنوان نوشیدنی عادی روزمره استفاده کرد.[/quote]رابسون در ادامه‌ی یادداشتش با اشاره به موضوع پیک کافی می‌نویسد: این مشکلات به هیچ وجه مختص مکزیک نیستند. کشاورزان آمریکای جنوبی، آسیا و آفریقا شاهد از بین رفتن گیاهان‌شان در اثر خشک‌سالی، بارش‌های شدید و حمله‌ی آفات به محصولاتشان هستند که همه‌ی این عوامل نتیجه گرم شدن کره‌ی زمین است. نتایج این اتفاقات می‌تواند به زودی خودش را در کافه پاتوق محلی‌تان نشان دهد. امروز دنیا از عادت ۲ میلیارد فنجان قهوه در روزِ سرمست است. چطور می‌توانیم تضمین کنیم که قهوه همچنان به فنجان‌هایمان می‌رسد، وقتی که آب و هوای نامساعد محصولات را از بین می‌برد؟ و اگر این خواسته‌ی کشاورزان برآورده نشود آیا ما به زودی به سقف منابع قهوه می‌رسیم؟
بعضی نگران این هستند که مبادا تلاش‌های ما برای مبارزه با این چالش‌ها باعث بروز مشکلات زیست‌محیطی بیشتری بشود. به نظر گروهی دیگر تنها راه‌حل موجود تغییر طعم دوست‌داشتنیِ خود نوشیدنی‌ست. پاسخ هرچه باشد شما تا فرصت دارید از اسپرسوتان لذت ببرید، چون ممکن است در آینده‌ای نه چندان دور با پایان تلخ نوشیدنی محبوب‌مان مواجه شویم.
قسمتی از مشکل، ریشه در ترجیحات طعمی ما دارد. قهوه‌های تجاری دو گونه‌ی اصلی دارند: قهوه عربیکا که رایحه بیشتری دارد، و گونه‌ی روبوستا که طعم تلخ‌تری دارد. قهوه عربیکا دارای طعم‌های پیچیده‌تری است و به همین دلیل محبوبیت بیشتری دارد و حدود ۷۰٪ از قهوه تولیدی دنیا را تشکیل می‌دهد.
آن ویژگی‌های اصیل قهوه که مورد علاقه‌ی ما هستند به قیمت کاهش توان خاک به‌دست می‌آیند. با وجود این، عربیکا نسبت به برادر ستبر خود روبوستا حساسیت بیشتری در برابر اضطراب و تغییر دارد. به نقل از مجله‌ی BBC تقریبا تمام گیاهان تجاری گونه‌ی عربیکا از یک ساقه‌ی خیلی کوچک که از کوه‌های اتیوپی آمده تکثیر و کِشت شده‌اند؛ که این باعث محدودشدن گوناگونی ژنتیک و آسیب‌پذیری برابر تغییرات آب و هواست. بهترین شرایط دمایی برای رشد این گیاه بازه‌ی دمایی کوچکی بین ۱۸ تا ۲۲ درجه‌ی سانتیگراد است و این گیاه نیاز به بارش ملایم و منظم دارد. کریستین بان (Christian Bunn) در دانشگاه هامبولتِ برلین می‌گوید: «این گیاه نیاز به آب و هوای خاصی دارد که فقط در چند جای دنیا پیدا می‌شود». این موضوع باعث تمایز این گیاه از دیگر محصولات کشاورزی مثل ذرت (گیاهانی که طی هزاران سال با شرایط محیطی مختف تطبیق یافته‌اند) می‌شود.
نیز ببینید ~ کمربند قهوه‌ای
درختان حساس عربیکا نمی‌توانند با شرایط جدید و پیش‌بینی‌ناپذیری کنار بیایند که نتیجه‌ی گرم شدن کره‌ی زمین هستند. مثلا در مکزیک این‌طور به نظر می‌رسد که افزایش دما باعث بارش‌های سنگین‌تر شده و به تبع آن درختان قبل از دانه‌دهی پوک می‌شوند. آینوا ماگراچ (Ainhoa Magrach) در موسسه‌ی ETH زوریخ این‌طور توضیح می‌دهد: «درختان قهوه فقط برای ۴۸ ساعت شکوفه می‌دهند، پس اگر در این زمان اتفاقی بیفتد، مثلا یک طوفان بزرگ بیاید تمام محصول از بین می‌رود».
نقاط دیگر مشکلی دقیقا برعکس دارند: خشک‌سالی. وقتی اوکسفام (Oxfam) از تولیدکنندگان قهوه‌ی کوهستان رونزوری (Rwenzori) در اوگاندا درباره‌ی مشکلاتشان پرسید، آن‌ها از فصل‌های گرم و خشکی شکایت داشتند که باعث ریختن شکوفه‌ی درختان پیش از تبدیل شدن به میوه می‌شود. حتا وقتی گیاهان شکوفه می‌دهند دانه‌ها خشک و کوچک هستند. این واقعیت که هوای گرم شرایط بهتری برای زندگی دشمنان این گیاه دارد هم مزید بر علت شده، آفاتی مثل لیف ماینر (leaf miner)، کافی بِری بورِر (coffee berry borer)، میلی باگز (mealy bugs) و بیماری‌هایی مثل زنگ برگ (leaf rust) که همه نابودگر محصول‌اند. طی یکی از آخرین اپیدمی‌ها آمریکای مرکزی پس از شیوع زنگ برگ شاهد کاهش ۲۰٪ از محصولات کشاورزی در سال ۲۰۱۳ بود. با گرم شدن زمین باید بیشتر منتظر چنین اتفاقاتی باشیم.
برآورد هزینه‌های بلندمدت کار آسانی نیست، سوا کردن یک اتفاق منفرد و غریب از سیر اتفاقات دشوار است. اما نگاهی به دستاوردهای قهوه‌ی تانزانیا از سال ۱۹۶۰ تا امروز نشان می‌دهد که این کشور متوجه کاهش کمیت محصول از ۵۰۰ کیلوگرم به ازای هر هکتار به اندکی بیش از ۳۰۰ کیلوگرم شده است. این کاهش در اثر افزایش ۰/۳ درجه‌ای دما در هر دهه و تاثیر آن بر کاهش بارندگی بوده است. مجموع این عوامل تصویری ناامیدکننده از آینده ترسیم می‌کند. با استفاده از آخرین فرمول‌های تغییرات آب و هوا در دنیا، محاسبات کریستین بان پیش‌بینی می‌کند که تا سال ۲۰۵۰ تقریبا ۵۰٪ از زمین‌های مناسب برای کشت گونه‌ی عربیکا از بین می‌رود. مناطق سنتی تولیدکننده‌ی قهوه مثل ویتنام، هند و اکثر بخش‌های آمریکای مرکزی بیشتر در معرض خطر هستند.
[quote style=”boxed”]تا سال ۲۰۵۰ تقریبا ۵۰٪ از زمین‌های مناسب برای کشت گونه‌ی عربیکا از بین می‌رود. مناطق سنتی تولیدکننده‌ی قهوه مثل ویتنام، هند و اکثر بخش‌های آمریکای مرکزی بیشتر در معرض خطر هستند[/quote]این شرایط عواقب سختی برای کشاورزان و دوست‌داران قهوه به‌همراه دارد. یکی تبدیل قهوه به کالایی لوکس و افزایش ۲۵ درصدی قیمت آن تا سال ۲۰۵۰ – براساس محاسباتِ انجام شده در تز دکترای بان. او می‌گوید این موضوع با توجه به ارزان و ارزان‌تر شدن دیگر محصولات کشاورزی در اثر پیشرفت فناوری و تولید، بیشتر به چشم خواهد آمد. بان می‌گوید با درنظر گرفتن این مساله قهوه ۵۰٪ گران‌تر از قیمتی به‌فروش خواهد رفت که در صورت عدم تغییر آب و هوا به‌فروش می‌رفت.
بعید است که این وضعیت به سود کشاورزان باشد. پس از سال‌ها آشفتگی خیلی‌ها ممکن است کشت محصول زراعی بی‌دردسرتری را ترجیح بدهند. بان می‌گوید «وقتی نتایج را پیش تولیدکنندگان قهوه می‌بریم همه به ما می‌گویند که این موضوع حقیقت دارد. مردم مناطق فرودست آمریکای جنوبی دارند از کشت قهوه صرف‌نظر می‌کنند. همه به کشت کائوچو روی آورده‌اند».
با قیمت بالای پیشنهادی مطمئنا بعضی از کشاورزان فنجان‌های خالی‌مان را پر نگه خواهند داشت؛ به قیمت هزینه‌ی سنگینی برای محیط‌زیست. ماگراچ اخیرا نقشه‌ای از مناطق مناسب برای کشت گونه‌ی عربیکا تهیه کرده و آن را با مناطق منابع طبیعی مقایسه کرده است. او فهمیده که در بدترین حالت برای رسیدن به تقاضای پیش‌بینی شده ما باید ۲/۲ میلیون هکتار از جنگل‌های بارانی را قربانی کنیم. نتیجه‌ی آن نابودی بخش بزرگی از تنوعِ زیستی است.
شاید راه‌‌های بهتری هم باشند. با درنظر گرفتن سختی روبوستا این گونه بهتر می‌تواند تغییرات را تاب بیاورد. مدل ماگراچ حتا پیش‌بینی می‌کند که ممکن است زیستگاه مناسب این گونه در اثر افزایش دما گسترده شود. در این صورت اندک تغییری ممکن است منجر به از بین رفتن قهوه بشود مگر این که خودمان را برای لذت بردن از تلخیش آماده کنیم. ماگراچ می‌گوید: «مطمئنا این برای جنگل‌ها بهتر است». او امیدوار است که حداقل برچسب‌های تغذیه‌ای آینده اطلاعاتی از منطقه‌ی کشت دانه‌های قهوه بدهند تا روشن کند آیا قهوه در مناطق آسیب‌پذیر تولید شده یا نه و در نتیجه مصرف‌کنندگان می‌توانند نسبت به هزینه‌های زیست‌محیطی کالایی که می‌خرند آگاه باشند و بتوانند اخلاق خرید را رعایت کنند.
دیگران امیدوارند که فناوری‌های پیشرفته‌ی کشاورزی بتوانند قهوه را زنده نگه دارند. در این میان طرح ابتکاری قهوه و آب و هوا (Coffee and Climate)، کمک به بیش از ۱۲ تولیدکننده‌ی مختلف قهوه در به هم پیوستن و مشارکت در یافتن بهترین راه‌ها برای مقابله با مشکلات پیش رو است. برای مثال یکی از این راه‌ها پیوند زدن شاخه‌های عربیکا به ریشه‌ی گیاهان روبوستا و ساختن گونه‌ی هیبریدی مقاوم‌تر برابر خشکی و درعین حال نگه‌داشتن طعم‌های معطر ِ مطلوب است. از طرف دیگر کشت انتخابی می‌تواند باعث تولید گونه‌ای ترکیبی از بهترین عربیکا و روبوستا شود. ماگراچ اضافه می‌کند: «این چیزی است که مردم دارند روی آن کار می‌کنند، اما ما مطمئن نیستیم که نژاد جدیدی به‌دست بیاوریم».
معاش کشاورزان و دیگران در تجارت قهوه (حداقل ۲۵ میلیون نفر براساس یک تخمین) وابسته به پیدا کردن راه‌حلی سریع از طرف ما است. آن‌طور که الیسا فرانک در مصاحبه‌هایش در مکزیک متوجه شد، کشاورزان در این بین با تردید روزانه روبه‌رو هستند. تطبیق می‌تواند سخت باشد. با وجود این خیلی از کشاورزان به پیش‌بینی هواشناسیِ تلویزیون گوش می‌دهند و سعی می‌کنند خودشان را برای بارش‌های پیشِ رو آماده کنند؛ وقتی نیروهایی بزرگ‌تر از آن‌ها وجود دارند نمی‌توانند احساس درماندگی نکنند. بعضی از کشاورزان احساس می‌کنند که این موضوع تقریبا تبدیل به تابو شده. کسی به فرانک گفت: «ما خیلی کم درباره‌ی آب و هوا صحبت می‌کنیم. الان می‌دانیم که اینجا چه‌خبر است و کاری از دست‌مان بر نمی‌آید».
*دیوید رابسون نویسنده‌ی برنامه‌ی BBC Future است.
