نفیسه آزاد
دانشجوی دکترای جامعه‌شناسی دانشگاه آزاد تهران مرکز
چند روز پیش مطلبی در سایت آیکافی خواندم با این عنوان که «چطور باکلاس قهوه بنوشیم؟» نویسنده اشاره کرده بود به زن و مرد حدودا چهل‌ساله‌ای که برای نوشیدن قهوه به کافه‌ای رفته بودند و نویسنده اشتباهات آنها را در یادداشتش متذکر شده بود و بعد چند توصیه کرده بود برای اینکه چطور می‌توانیم «باکلاس» قهوه بنوشیم. من راستش توصیه‌ها را دقیق نخواندم اما – فارغ از اینکه تیتر نویسنده باری از طنز و طعنه داشته و این طنز و طعنه به تمامی منتقل شده یا نه – ذهنم درگیر مفهوم «باکلاس» شد.
آیا قهوه خوردن کار با کلاسی است؟ جور خاصی قهوه خوردن چطور؟ یاد دوستی افتادم که وقتی اولین بار در کافه او را دیدم بعد از چند دقیقه اعلام کرد که اصلا قهوه نمی‌خورد و می‌داند که این موضوع با توجه به تیپ و کار و سن و سال او حتما برای من عجیب خواهد بود که البته نبود.
اما پیش از پرسیدن در مورد اینکه آیا جور خاصی نوشیدن باکلاس است شاید باید بپرسیم آیا کسانی که قهوه می‌خورند باکلاس محسوب می‌شوند؟ اگر بله یا حتی اگر نه، سوال بعدی این خواهد بود که ما باکلاسی را چطور تعریف می‌کنیم؟ من دو جور قهوه را بیشتر نمی‌خورم صبح‌ها آمریکانو دبل‌شات و عصرها لاته. انواع دیگر قهوه را نه می‌شناسم نه علاقه‌ای دارم امتحان کنم. در خانه مادری ما قهوه ترک دم می‌شد اما نوشیدنی گرم غالب چایی بود. چایی [در خانه ما] انواع داشت و افزودنی‌هایی و وقت‌هایی برای خوردن و مراسمی برای سرو کردن اما قهوه چنین مناسکی نداشت و ندارد البته.
من از وقتی ۱۸ ساله و دانشجو و کافه‌برو شدم قهوه‌خور هم شدم، از کاپوچینو شروع کردم و به اسپرسو رسیدم و الان سال‌هاست که یک رژیم خاص را دنبال می‌کنم. همیشه در خانه قهوه دارم و صبح‌ها اولین کاری که می‌کنم درست کردن قهوه است. بعد از خواندن یادداشت «چطور باکلاس قهوه بنوشیم» از خودم پرسیدم آیا من آدم باکلاسی محسوب می‌شوم؟ آیا آن دوست من آدم بی‌کلاسی است؟
باکلاس بودن یک مفهوم اجتماعی است. ما نمی‌توانیم در مورد باکلاس بون و نبودن فارغ از معنای اجتماعی آن حرف بزنیم. باکلاس بودن احتمالا مجموعه به هم پیوسته‌ای از نشانه‌هاست، نشانه‌های رفتاری، کلامی، آیینی و حتی پوششی که یک درک حداقلی مشترک بین اعضای جامعه از آن وجود دارد.
سوال این است که آیا نوشیدن قهوه در ایران بخشی از این نشانه‌شناسی است؟ یعنی یکی از مجموعه نشانه‌هایی که باعث می‌شود شما کسی را باکلاس یا بی‌کلاس بدانید نوشیدن قهوه است؟ اگر پاسخ این سوال مثبت باشد بنابراین قهوه علاوه بر اینکه یک نوشیدنی گرم به نظر من بسیار عزیز است، یک نشانه اجتماعی هم هست که مثلا چایی نیست و شاید برای همین بعید است کسی مقاله‌ای بنویسد در این مورد که چطور باکلاس چایی بخوریم؟ یا اگر کسی در مورد دم کشیدن و دم نکشیدن و عطر و بو و طعم و شیوه سرو کردن چایی مطلب بنویسد چندان باکلاس محسوب نمی‌شود؟
قهوه نوشیدنی قدیمی در خاورمیانه محسوب می‌شود؛ شاید این را بیشتر ما بدانیم، اما از یک جایی در تاریخ، جای خود را در زندگی روزمره ایرانی‌ها به چای داده و بعد دوباره در هیئتی وارداتی حداقل در شکل عام وارد شده — با سبکی خاص که می‌خواهم جرئت کنم و بگویم با سنت کافه‌نشینی مدرن در ایران بسیار مرتبط است.
نیز ببینید ~ سیر تحول محبوبیت قهوه و چای در ایران
محمد فاضلی ابتدای مقاله خود در مورد زندگی روزمره و کافه‌نشینی می‌نویسد: «مسلما کسی برای نوشیدن یک فنجان قهوه به کافه نمی‌رود» اگر این جمله فاضلی را درست فرض کنیم آن‌وقت باید از خودمان بپرسیم پس فنجان‌های قهوه برای چه هدف دیگری نوشیده می‌شوند؟ آیا بخشی از یک سبک زندگی هستند که «باکلاس» و متعلق به قشر خاصی است؟ آن قشر خاص کدام هستند؟ چه رده سنی؟ چه شغلی؟ چه کسانی سنت قهوه‌نوشی جدید را در ایران شکل می‌دهند؟ کافه‌ها؟ مشتری کافه‌ها؟ وارد‌کنندگان قهوه؟ رسانه؟ یک شیوه‌ی زیست کلی که قهوه تنها بخشی از آن است؟ در تهران ما کمتر مکان‌هایی را داریم که صرفا برای نوشیدن قهوه باشند، مثلا صبح‌ها آدم‌ها صف بکشند، قهوه‌شان را بگیرند و بروند، بنابراین قهوه‌نوشی در مکان‌های خاصی اتفاق می‌افتد – کافه‌ها – و کافه‌ها محل استفاده قشر خاصی هستند و … و این چرخه باعث می‌شود که قهوه متعلق به یک سبک زندگی خاص شناخته شود و مفاهیم انضمامی دیگری داشته باشد مثل همین باکلاسی که نویسنده یادداشتی که گفتم آن را کمی بیشتر از معمول جدی هم گرفته است.
فکر کردن به این سوالات و تلاش برای پیدا کردن پاسخ‌ها حتما جالب است به‌خصوص که موضوعاتی تازه و نو برای جامعه شهری ایران به حساب می‌آیند. تا روزی که جواب‌ها پیدا شوند ولی به نظر من هرجوری که راحت هستید قهوه بنوشید، اگر در کافه یا رستورانی هستید از کسی که قهوه را برای شما سرو می‌کند هرسوالی دارید بپرسید و ببنید این نوشیدنی در چه فرم و طعمی معجزه لذتش را به شما نشان می‌دهد. نشان هم نداد مهم نیست هزاران طعم دیگر در دنیا در انتظار شماست.
اگر از این یادداشت خوش‌تان آمد، مقالات زیر را هم بخوانید:
[twocol_one]کافه‌نشینی و ریتم زندگی شهری
[/twocol_one_last]
