نادین الالی در گفت‌گو با کمال کافادار استاد دانشگاه هاروارد
××
بسیاری صبح‌ها – اگر نه همه‌ی آن‌ها – با فنجانی قهوه آغاز می‌شود. با این‌حال گاه فراموش می‌کنیم که همین نوشیدنی ساده٬ سرآغازی بوده برای حیات مدرن٬ بدان‌گونه که امروز می‌شناسیمش.
دپارتمان تاریخ و باستان‌شناسی دانشگاه آمریکایی بیروت چندی پیش به بهانه‌ی پاس‌داشت فعالیت‌های دکتر کمال صلیبی (۲۰۱۱-۱۹۲۹) تاریخ‌نویس فقید لبنانی٬ میزبان سخنرانی پروفسور کمال کافادار استاد دانشگاه هاروارد بود. شهرت پروفسور کافادار به سبب ارائه‌ی رویکردی نوین در خصوص نقش قهوه در تاریخ ِ اجتماعی جهان است.
در این سخنرانی که با عنوان “چه تاریخ ِ شب تیره است٬ داستان قهوه چه سیاه و حکایت عشق چه تلخ” ایراد شد٬ پروفسور کافادار اظهار داشت: “امروزه دیگر بر همگان روشن است که نخستین نوشندگان قهوه٬ صوفیان یمنی بوده‌اند. پس از آن قهوه به دیگر نقاط دنیای اسلام رسید و سپس در قرن ۱۵ به ترکیه آمد: جایی‌که اولین قهوه‌خانه‌ها برپا شد.”
پروفسور کافادار در مصاحبه با NOW بر اهمیت مطالعاتش در حوزه‌‌ی قهوه تاکید میکند. او در این تحقیقات٬ تاثیرات نوشیدن قهوه بر تغییر الگوی‌های زندگی را مورد کنکاش قرار داده و نشان داده که چطور قهوه‌خانه‌ها ساختارهای کاپیتالیسم و دموکراسی را دست‌خوش تغییر کرده‌اند.
قهوه را چه کسانی و کی کشف کردند؟
شواهدی وجود دارد مبنی بر این‌که مردمان اتیوپی و یمن گیاه قهوه را [به‌طریقی] مصرف می‌کرده‌اند. اما نخستین نوشندگان قهوه که مصرف آن‌را به‌عنوان نوشیدنی‌ای اجتماعی جا انداختند٬ تا جایی که ما اطلاع داریم٬ صوفیان یمنی قرن پانزدهم بوده‌اند. بنابراین همان روزهایی که پای کریستف کلمب به آمریکا رسید٬ دنیای اسلام در حال کشف لذت قهوه بوده است.
صوفیان یمن چرا قهوه می‌نوشیده‌اند؟
صوفی‌ها برای انجام مناسک شبانه‌شان شب‌زنده‌داری می‌کرده‌اند و قهوه – آن‌طور که امروز بر همه‌ی ما روشن است – نوعی سبُکی ذهنی ایجاد می‌کرده؛ از آن زمان بوده که قهوه به عنوان یاری‌گری برای فعالیت‌های ذهنی به‌ویژه برای کسانی‌که می‌خواهند ساعت بیولوژیک بدن‌شان را باز-تنظیم کنند٬ شناخته می‌شود.
قهوه پس از یمن در جهان اسلام چه مسیری را طی میکند؟
[quote float=”left”]یافته‌های تاریخی نشان می‌دهد که قهوه در ابتدای سده‌ی پانزدهم میلادی به شمال دنیای اسلام یعنی حجاز (مکه و عربستان سعودی) رسیده و نوشیدنی محبوب زائران به حساب می‌آمده است[/quote]یافته‌های تاریخی نشان می‌دهد که قهوه در ابتدای سده‌ی پانزدهم میلادی به شمال دنیای اسلام یعنی حجاز (مکه و عربستان سعودی) رسیده و نوشیدنی محبوب زائران به حساب می‌آمده است. پس از آن راهی قاهره می‌شود که در آن زمان بیشترین جمعیت در بین شهرهای دنیای عرب را داشته (حوالی قرن پانزده). مدتی بعد استانبول – به عنوان مرکز امپراطوری‌ای بزرگ‌تر – از نظر جمعیت از قاهره پیشی می‌گیرد و طبیعی‌ست که قهوه‌ی بیشتری در این شهر مصرف می‌شده است. چند سال بعد اولین قهوه‌خانه‌های دنیا در استانبول پا می‌گیرند.
چه کسی اولین قهوه‌خانه را بنا نهاد؟
دو بازرگان اهل شام (سوریه)٬ یکی اهل دمشق و دیگری اهل حلب اولین قهوه‌خانه را در سال ۱۵۵۱ برپا کردند. به‌رغم اهمیت تاریخی این موضوع متاسفانه جز نام این دو بازرگان – حاکم و شمس – اطلاع بیشتری درباره‌‌شان در دست نیست.
چرا برپایی اولین قهوه‌خانه اهمیت داشته؟
تا پیش از گشایش قهوه‌خانه‌ها٬ قهوه تنها در خانه‌ها و لُژهای خصوصی صوفیان نوشیده می‌شده. ولی بعد از آن٬ قهوه‌خانه‌ها به هیات نشست‌گاه‌هایی اجتماعی درمی‌آیند. در طی ۵۰ سال٬ صدها قهوه‌خانه در استانبول٬ حلب٬ قاهره و بسیاری شهرهای دیگر تاسیس می‌شود. امروزه گسترش قهوه‌خانه‌ها در دنیا ممکن است به نظرمان بی‌اهمیت جلوه کند٬ اما جالب است بدانیم که تا پیش از سده‌ی پانزدهم٬ قهوه‌خانه‌ها وجود خارجی نداشته‌اند.
قهوه‌خانه‌ها چگونه بر فرهنگ و زندگی روزمره تاثیر می‌گذارند؟
سه قرن پس از تاسیس نخستین قهوه‌خانه‌ها٬ هزاران مردمی که بین یمن و انگلستان زندگی می‌کنند٬ قهوه را به عنوان نوشیدنی‌ای خانوادگی و نیز به عنوان محرکی مطبوع برای آغاز روز می‌شناسند. قهوه امروزه در بسیاری فعالیت‌های اجتماعی٬ وقت‌گذرانی‌ها٬ تفریحات و سرگرمی‌ها و گعده‌ها و گفت‌وگوهای سیاسی٬ نوشیدنی محبوب به حساب می‌آید و نقشی غیرقابل انکار در ایجاد و جریان فرهنگ مردمی بازی میکند.
مطالعات شما چه حرف تازه‌ای برای دیگر تاریخ‌نگاران دارد؟
تحقیقات من در ابتدا با تمرکز بر خاستگاه دانه‌ی قهوه آغاز شد. اما بعد به مطالعه‌ی تاریخ جهان کشیده شد٬ چرا که به عقیده‌ی من قهوه با الگوهای نوین زندگی پیوند خورده است. برای مورخان دیگر بسیار جالب است که این وجه فراملی قهوه را بشناسند تا بتوانند از این رهگذر٬ به موضوعات کلی‌تری چون مباحث پیرامون مدرنیته و پست‌مدرنیته بپردازند.
این الگوهای نوین زندگی را که معتقدید با نوشیدن قهوه و پیدایش قهوه‌خانه‌ها پیوند داشته‌اند چطور توصیف می‌کنید؟
داستان قهوه و قهوه‌خانه با پدیده‌هایی نظیر تغییرات در فرم زندگی شبانه٬ ظهور قالب‌های جدیدی در هنر عامه و سرگرمی (entertainment)٬ سبک‌های تازه‌ی جامعه‌ی شهری و پیدایش مفاهیم سیاسی و اجتماعی نظیر ‘سرمایه‌داری’ رابطه‌ای در هم تنیده دارد. شهرها بیش از پیش به یکدیگر مرتبط شدند و به تبع آن کالاها٬ آدم‌ها٬ ایده‌ها و پول با سرعت بیشتری در این میان جریان پیدا می‌کردند. از این پدیده امروز به عنوان ‘جهانی‌سازی’ یاد می‌کنند٬ اما در آن زمان این تنها در قالب مضامین تازه‌ای از مفهوم ‘ارتباط’ قابل بررسی بود و قهوه در این میان نقشی قابل اعتنا بازی می‌کرد.
قهوه‌خانه‌ها چه زمانی به غرب رسیدند؟
تا پیش از قرن هفدهم قهوه تنها در سرزمین‌های امپراطوری عثمانی و در مقیاسی کوچک‌تر در ایران یافت می‌شد (تاریخ قهوه در ایران). درست در میانه‌های قرن هفدهم بود که پای قهوه و قهوه‌خانه‌ها به اروپا باز شد. پنجاه سال بعد قهوه‌خانه‌ها سراسر اروپا را فرا گرفته بودند و این همزمان بود با آغاز تغییراتی در شیوه‌های معاشرت و حیات اجتماعی جوامع.
آیا در بیروت نیز رد پای قهوه‌خانه‌های نخستین دیده می‌شود؟
البته. در سال ۱۶۷۲ چهل قهوه‌خانه در بیروت وجود داشته٬ در حالی‌که تا قرن نوزدهم بیروت شهر چندان پرجمعیتی به حساب نمی‌آمده و این تعداد برای شهر کوچکی چون بیروت قابل توجه بوده است.
چه ارتباطی بین قصه‌های عاشقانه و قهوه‌خانه‌ها وجود دارد؟
همان‌طور که گفتم با پیدایش قهوه‌خانه‌ها٬ سرگرمی‌های تازه‌ای مانند سایه‌بازی و مداحی به‌وجود آمد. این فرهنگ ِ مردمی ِ قصه‌گویی از روابط قدرت درون خانواده و اجتماع سخن می‌گفت. در قرون هفده و هجده میلادی رابطه‌ی قهوه‌خانه‌ها با تفریحات مردمی بیش از پیش در هم تنیده شد.
این فرم‌های تازه‌ی سرگرمی‌های عمومی چه ویژگی قابل اعتنایی داشتند؟
ممکن است امروزه برای ما علی‌السویه به نظر برسد٬ اما همین فرم‌های تازه‌ی تفریحات و سرگرمی‌ها٬ آغازگر زندگی شهری ساخت‌یافته‌ی امروزی بوده‌اند. برای نمونه٬ نمایش‌ها سر ساعت مشخصی شروع می‌شد و معمولا دو سه ساعتی به طول می‌انجامید. در نتیجه برنامه‌‌ی روزانه‌ی عوام منظم‌تر شده و روز٬ تعریف دقیق‌تری پیدا می‌کرده است.
آیا زنان هم به قهوه‌خانه‌ها راه داشته‌اند؟
در ابتدا قهوه‌خانه‌ها محیط‌هایی مطلقا مردانه بوده‌اند. تا قرن نوزدهم که کافه‌ها در اروپا شروع به فعالیت می‌کنند٬ ما نشانی از حضور توامان مردان و زنان در چنین محیط‌هایی نمی‌بینیم. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که در این دوره تنها در مواقعی که نمایش‌خوانی یا برنامه‌های تفریحی برگزار می‌شده٬ خانواده‌ها (زنان و بچه‌ها) نیز حضور داشته‌اند. بارزترین شاهد تاریخی که در این باره وجود دارد مربوط به روایت جهان‌گردی اروپایی در قرن هجدهم است که نقل میکند چطور مردان و زنان و بچه‌ها در قهوه‌خانه‌های شهر حلب به مثابه‌ی سالن‌های تئاتر حضور پیدا می‌کرده‌اند.
آیا قهوه گران‌قیمت بوده؟
نه چندان؛ البته قیمت قهوه در گذشته نیز چون امروز نوسان داشته. تا قرن هجدهم٬ تمامی قهوه‌ی مصرفی از طریق دریای سرخ از یمن تامین می‌شده است. قیمت قهوه در این دوره به وضعیت جوی و نیز به شرایط حمل و نقل هم بستگی داشته. بعدها که مصرف شکر در کنار قهوه باب شد٬ قیمت قهوه به هزینه‌ی تمام‌شده‌ی شکر نیز وابسته شد.
موضوع نامتعارفی درباره‌ی قهوه وجود دارد؟ آیا قهوه همیشه قانونی و مجاز بوده؟ آیا هیچ‌وقت تحریم شده؟
ممنوعیت نوشیدن قهوه حکایت پیچیده‌ای دارد. در دوره‌هایی قهوه به خاطر پیوندش با فعالیت‌های سیاسی ممنوع شده٬ اما این ممنوعیت‌ها کوتاه‌مدت بوده‌اند. با تبدیل قهوه به کالایی تجاری و سودآور٬ دولت‌ها به آن به چشم منبع درآمدی نگاه می‌کردند. فراموش نکنیم که به‌هر حال قهوه نوشیدنی اعتیادآوری است و مردم به نوشیدن هر روزه‌اش عادت می‌کنند؛ بنابراین ممنوعیت آن پیامدهای اجتماعی نیز به همراه دارد. (بیشتر بخوانید ~ قهوه در محاق تحریم)
استعمال دخانیات از کی آغاز می‌شود؟
در حدود قرن شانزدهم بوده که نشانه‌هایی از آغاز استعمال دخانیات دیده می‌شود. از آن زمان تا به امروز ‘دود’ همواره همراه بسیار مطلوبی در کنار قهوه به شمار می‌آمده است.
جستارهای مرتبط
این قهوه‌ای که می‌نوشیم ~ نگاهی به پیدایش قهوه‌خانه‌ها در ایران
دموکراسی در قهوه‌خانه ~ قهوه و قهوه‌خانه در ترکیه
قهوه در گذر تاریخ ~ نمودار تعاملی تاریخ گسترش قهوه در دنیا
خودمانیم اما واقعا این سایت شما برای قهوه و دوستدارانش به مانند یک ویکی پدیای کافی عمل میکند … اطلاعاتی نیست که برای قهوه بخواهیم و در آن نیابیم … سپاس از حضورتان
جالبه ها !
خیلی جالب بود ولی
کنکاش = مشاوره
واژه درست شاید کند و کاو باشد.