فرشته ثابتیان
پژوهشگر میراث فرهنگی
شاید کمتر کسی بداند که قهوه در فهرست میراث جهانی هم نفوذ کرده و تا‌به‌حال دو سایت کشت قهوه نام خود را در این فهرست ثبت کرده‌اند. اما قبل از معرفی آن‌ها، ابتدا ببینیم میراث جهانی چیست. میراث جهانی به یک مکان (بنای تاریخی، سایت باستانشناسی، منطقه‌ی بکر و طبیعی و …) گفته می‌شود که در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو با احراز حداقل یک معیار از ده معیار «ارزش برجسته جهانی» به ثبت رسیده باشد. اهمیت آثار میراث جهانی در این است که ارزش فرامرزی دارند، یعنی میراث مردم سراسر جهان محسوب می‌شوند.
آیکافی – یکی از مهم‌ترین زیرشاخه‌های میراث جهانی «منظر فرهنگی» نام دارد که ترکیبی‌ست ساخته‌ی همکاری بشر و طبیعت. شاید بهترین راه برای درک منظر فرهنگی آوردن چند مثال ملموس باشد. منظر فرهنگی می‌تواند یک شهر طبقاتی زیبا در کوهستان باشد، یا مزارع زیبای چای یا شالیزارهای برنج که با نظمی فوق‌العاده زمین را نقاشی کرده‌اند. اگرچه زیبایی تنها یکی از ده معیار یونسکو برای انتخاب یک میراث جهانی‌ست، اما شاید بشود گفت که سایت‌های منظر فرهنگی معمولا معیار زیبایی را دارا هستند و البته این زیبایی نمی‌تواند تنها زیبایی طبیعت باشد، بلکه انسان هم باید در ایجاد این زیبایی نقش‌آفرینی کرده باشد. با این تعاریف، می‌شود فهمید که ثبت مزارع کشت قهوه در فهرست میراث جهانی چه جایگاه زیبا و به‌خصوصی دارد.
نیز ببینید ~ قهوه و میراث ناملموس جهانی
[quote]دو مکانی که به عنوان سایت‌های کشت قهوه در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند در دو کشور کلمبیا و کوبا قرار دارند. یکی سایتی کاملا زنده و پویاست که قهوه‌ی فوق‌العاده‌اش به سراسر جهان صادر شده و طرفدار دارد؛ و دومی یک سایت قدیمی نیمه متروکه است که نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری تاریخچه‌ی استعمار قهوه در امریکای لاتین داشته است.[/quote]منظر فرهنگی قهوه کلمبیا
این منظر که در سال ۲۰۱۱ میلادی به ثبت رسیده شامل شش منطقه، هجده شهر و روستا و باغ‌های منظمی‌ست که روی سراشیبی‌های تند کوه‌های آند در غرب این کشور قرار گرفته‌اند. این سرزمین سبز که شامل منطقه‌ی توریستی مثلث قهوه نیز می‌شود، از قرن نوزدهم و زمانی که اسپانیایی‌ها برای اولین بار دانه‌های قهوه را به قاره‌ی جدید آوردند به زیر کشت رفت. آب و هوای معتدل و باران‌های فصلی باعث می‌شوند که درختچه‌های قهوه در تمام طول سال محصول بدهند و کار برداشت میوه‌های قهوه یک کار دائمی‌ست که به‌دست همه‌ی اعضای خانواده انجام می‌شود. در واقع یکی از ویژگی‌های این کشت‌زارها ابعاد کوچک‌شان است و هر خانواده برای خود مزرعه‌ی کوچکی دارد. صعب‌العبور بودن کشت‌زارهای قهوه روی شیب ۲۵٪ باعث شده که برداشت میوه‌ها همیشه با دست انجام شود و هیچ ماشینی در این فرایند دخالت نداشته باشد؛ بنابراین کلمبیایی‌ها با این مشخصات به کیفیت بالای قهوه‌ی دست‌چین خود افتخار می‌کنند.
این میراث جهانی علاوه بر باغ‌های منظم و سرسبز، شامل معماری خاص منطقه می‌شود که ترکیبی از معماری استعماری اسپانیا با معماری بومی منطقه است. وقتی به شهرها و روستاهای دل‌انگیز این منطقه از کلمبیا وارد می‌شوید، با خانه‌های چوبی رنگارنگ و زیبایی روبه‌رو خواهید شد که دورتادور یک میدان مستطیل شکل را گرفته و در خیابان‌هایی منظم از میدان دور شده‌اند. میدان اصلی شهر یا روستا عموما کلیسای بزرگی را در خود جای داده که در روزهای یکشنبه و اعیاد مذهبی میزبان مردم و مهمان‌هاست.
در خیابان‌های این شهرها و روستاهای رنگارنگ همچنین می‌توان گروه‌های موسیقی متعددی را یافت که در کنار خیابان بساط کرده‌اند و آهنگ‌های سرزنده کلمبیایی از جمله بَمبوکو (موسیقی سیاهپوستان غرب کشور)، واژناتو (موسیقی عاشقانه‌ی منطقه) و کومبیا (موسیقی رقص‌های سرزنده و معروف کلمبیا) را می‌نوازند. بخش دیگری از این میراث جهانی به روابط اجتماعی مردم این منطقه‌ی وسیع از کشور کلمبیا اشاره دارد که به‌واسطه‌ی دور بودن از امکانات جدید تکنولوژی و مراکز فروش اصلی کشور، آن‌ها را در راستای موفقیت اقتصادی، متحد و همراه کرده است.
منظر باستانی کشت‌گاه‌های قهوه در کوبا
منظر باستانی اولین کشت‌گاه‌های قهوه در منطقه‌ی سیررا مائسترا (Sierra Maestra)ی کوبا در سال ۲۰۰۰ به فهرست میراث جهانی اضافه شد. اگرچه در حال حاضر در بخش اعظمی از این منطقه قهوه کشت نمی‌شود، اما این سایت که از اولین سایت‌های کشت قهوه در منطقه‌ی کارائیب و آمریکای لاتین به شمار می‌رود دارای ارزش تاریخی در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و تکنولوژیکی‌ست. گذشته‌ی این مرکز کشت و فرآوری قهوه در واقع با تاریخ استعمار در قرون نوزدهم و اوایل قرن بیستم گره خورده. در این سال‌ها، اربابان فرانسوی زبان با برده‌های آفریقایی به منطقه آمدند، درخت‌های زیادی از جنگل سیررا مائسترا را قطع کردند تا زمین برای کشت درختچه‌های قهوه آماده شود.
علاوه بر ۱۷۱ مزرعه‌ی کشت قهوه و زیرساخت‌های مدیریت آب و حمل و نقل، این میراث جهانی به مالکان و زمین‌دارانی از کشور فرانسه یا از هاییتی اشاره دارد که چرخ اقتصاد این منطقه را با قدرت بازو و عرق جبین برده‌های سیاهپوست آفریقایی گردانده‌اند. تاثیرات اقتصادی، فرهنگی، مذهبی، ادبی و … این حضور گسترده همچنان در این بخش از کشور کوبا، در جشن‌ها، مراسم و حتا غذاهایشان قابل مشاهده است.
یک کشت‌گاه قهوه در جنگل‌های کوهستانی، شامل خانه‌ی اربابی، طبقات خشک کردن میوه‌های قهوه، کارگاه بو دادن (روست) و آسیاب دانه‌ها و همچنین اقامتگاه برده‌ها بوده است. خانه‌ی اربابی معمولا با سبک فرانسوی ساخته و تزیین می‌شد و اسباب کار برای قطع درختان جنگل، حمل محصولات و فرآوری دانه‌های قهوه همچنان در این سایت محفوظند. از جمله می‌توان به دستگاه پوست‌کنی سنگی مدوّر (چیزی شبیه به خرمن‌کوب) که با اسب کار می‌کرد، مخازن آب برای آبیاری و جدا کردن دانه‌های قهوه از پوسته و انبارهای قهوه اشاره کرد.
روش جداکردن دانه از بخش گوشتی میوه قهوه قبل از این‌که میوه خشک شود (wet pulping) را فرانسوی‌ها در همین مکان ابداع کردند. این دانه‌های فرآوری‌شده تا سال‌ها با کشتی به اروپا صادر می‌شد. اما از اواسط قرن نوزدهم که روش نوینی برای آماده‌سازی و فرآوری دانه‌های قهوه در کلمبیا و برزیل به کار گرفته شد، از رونق مراکز تولید قهوه در کوبا کاسته شد. در حال حاضر تنها چند خانواده در منطقه وجود دارند که همان قهوه‌ی معمول را کشت و با روش‌های سنتی آن را فرآوری می‌کنند. اگرچه کشت قهوه دیگر در این مکان رونق ندارد، اما این سایت میراث جهانی به‌واسطه‌ی نقش داشتن در شکل‌گیری روش نوین فرآوری قهوه در دنیا اهمیت دارد.
در کلمبیا به کسانی که قهوه کشت می‌کنند کافه‌تِرراس (Cafeteras) گفته می‌شود. نام دیگری که مردم این منطقه دارند «پایسا» است که به عشق‌شان به وطن و شوری که برای زندگی دارند اشاره دارد.
در کوبا به کشت‌گاه‌های اربابی قهوه می‌گویند کافه‌تالِس (Cafetales).
