فرشته ثابتیان
پژوهشگر میراث فرهنگی
در مطلبی درباره‌ی فهرست میراث جهانی و قهوه از دو منطقه‌ی کشت قهوه در قاره‌ی امریکا گفتیم. بیایید کمی هم از میراث ناملموس صحبت کنیم تا مفهوم آن برای‌مان روشن‌تر شود.
آیکافی – میراث فرهنگی ناملموس (Intangible Cultural Heritage) به رسوم و فعالیت‌هایی گفته می‌شود که از اجداد ما برای‌مان به یادگار مانده‌ا است و ما آنها را به نسل بعد منتقل می‌کنیم. بر طبق کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس (سال ۲۰۰۳) سازمان یونسکو میراث ناملموس را شامل مواردی همچون بیانات شفاهی، هنرهای نمایشی، فعالیت‌های اجتماعی، مراسم خاص، مناسبت‌ها و فستیوال‌ها، دانش سنتی مرتبط با طبیعت و دانش ساخت کارهای دستی سنتی می‌داند.
[quote]اهمیت میراث ناملموس در دنیایی که به سمت جهانی شدن و یک شکل شدن می‌رود بسیار است. در واقع این میراث ناملموس است که بین گروه‌ها، اقوام و افراد مختلف تمایز ایجاد می‌کند و باعث تنوع فرهنگی و پویایی یک جامعه می‌شود.[/quote]طبق متن کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس، این نوع میراث تنها منحصر به سنت‌های گذشتگان نیست و می‌تواند شامل اتفاقات فرهنگی جدیدی باشد که در آن سنت‌ها وارد می‌شوند و به آنها روح تازه می‌بخشند. اصل مهم این است که یک میراث ناملموس تنها زمانی به رسمیت شناخته می‌شود که مردم همان جامعه آن را به عنوان میراث خود تلقی نموده در انتقال آن به نسل جوان‌تر تلاش می‌کنند. پاسداشت این میراث، باعث تقویت حس مسئولیت‌پذیری در افراد و ایجاد حس تعلق بین آنها و جامعه‌شان می‌شود.
تا به‌حال دو سنت تهیه‌ی قهوه در فهرست آثار نمونه میراث فرهنگی ناملموس در سازمان جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند: قهوه ترک و قهوه‌ی عربی.
قهوه ترک
قهوه ترک که از طرف کشور ترکیه در سال ۲۰۱۳ میلادی در فهرست آثار نمونه به ثبت رسیده نه تنها شامل روش تهیه این نوع قهوه می‌شود، بلکه فرهنگ جمعی‌ای که در کنار قهوه نوشی شکل می‌گیرد را ارج می‌نهد. اکثر ما قهوه ترک را به خوبی می‌شناسیم. سابه‌ی قهوه را با آب سرد و شکر در قهوه‌جوش می‌ریزند و روی حرارت ملایم به جوش می‌آورند تا کف کند. قهوه ترک نباید بجوشد و تنها با دیدن کف کردن آن باید از روی شعله برداشته شود. سپس در فنجان‌های کوچک ریخته شده به همراه یک استکان آب صرف می‌شود.
نیز ببینید ~ طرز تهیه قهوه ترک به پیشنهاد انجمن قهوه تخصصی ترکیه
اما فرهنگ مهمان‌نوازی، دوستی و سرگرمی که در کنار قهوه ترک شکل می‌گیرد، این رسم را زنده نگاه داشته. قهوه ترک در جمع‌های دوستانه و خانوادگی چه در قهوه‌خانه‌های سنتی و چه در خانه‌ها صرف می‌شود. صرف قهوه، فرصت مناسبی را برای گفتگوهای نزدیک و یا صحبت درباره‌ی وقایع و اخبار فراهم می‌کند. این نوشیدنی پای ثابت مراسم نامزدی و عروسی و مناسبات مذهبی‌ست. رسم فال قهوه یا پیشگویی وقایع آینده از روی باقی مانده‌ی قهوه در ته فنجان نیز به سرگرم شدن مهمان‌ها کمک می‌کند. قهوه ترک که بخشی از میراث فرهنگی ترکیه به شمار می‌رود، بخش جدا نشدنی از مراسم مختلف است و حتا در ادبیات و ترانه‌ها نیز از آن یاد شده و خانواده‌ها آن را به نسل‌های بعدی خود انتقال می‌دهند.
قهوه عربی
قهوه عربی در سال ۲۰۱۵ به صورت میراث مشترک کشورهای عربستان سعودی، امارات متحده عربی، عمان و قطر به ثبت رسیده و بخش مهمی از مهمان‌نوازی عربی به شمار می‌رود. تعارف کردن قهوه‌ی عربی نشانه‌ی دست و دلبازی میزبان است و این نوشیدنی معمولا در حضور مهمان تهیه می‌شود. عرب‌ها در انتخاب دانه‌های قهوه دقت فراوان به خرج می‌دهند و گاهی چند نوع دانه را با هم مخلوط می‌کنند تا به قهوه‌ی مورد نظرشان دست یابند. این دانه‌ها به‌طور سنتی در تابه‌ای روی حرارت بو داده می‌شود و سپس در هاون مسی کوبیده می‌شود تا به صورت پودر دربیاید. سابه‌ی قهوه به همراه آب و گاهی به همراهی هل در ظروف مسی یا برنجی به اسم «دله» روی آتش قرار داده می‌شوند و پس از آماده شدن به قوری‌های کوچک‌تر منتقل می‌شود تا برای مهمان‌ها در فنجان‌های کوچکی به اسم «فنیان» (معرب فنجان) ریخته شوند.
معمولا تنها یک چهارم از فنجان پر می‌شود و هر شخص بیشتر از سه فنجان قهوه نمی‌نوشد. هیچ تمایزی بین افراد جامعه در نوشیدن قهوه وجود ندارد، جز اینکه قهوه ابتدا برای مردان سالخورده و از بین آن ها، مهم‌ترین‌شان ریخته می‌شود تا بزرگی آن شخص و سایر مهمانان سالخورده محترم شمرده شود. حفظ سنت قهوه در خانواده‌های عرب توسط تاجران سنتی، زنان و صاحبان قهوه‌خانه‌های سنتی انجام می‌شود و جوان‌ها با مسن‌ترها به بازار می‌روند تا نحوه‌ی تشخیص و خرید بهترین دانه‌های قهوه را بیاموزند.
نیز ببینید ~ آداب قهوه‌نوشی بین اعراب خوزستان
کمی بیشتر درباره‌ی میراث ناملموس: میراث ناملموس مثل یک پل ارتباطی‌ست که ما را با گذشتگان‌مان مرتبط می‌کند و آیندگان را به ما پیوند می‌دهد. فرهنگ معمولا نمی‌تواند منحصر به گروهی خاص و یک منطقه‌ی جغرافیایی خاص باشد، مگر اینکه آن جامعه و منطقه‌ی خاص به طور کامل از جوامع دیگر جدا مانده باشد. به همین دلیل پیدا شدن یک فرهنگ مشترک بین گروه‌های متنوعی از مردم در چند کشور مختلف، مساله‌ی غریب یا بغرنجی نیست. به طور مثال، پختن یک غذا یا شیرینی خاص، مثل دلمه‌ی برگ مو یا باقلوا، بین مناطق و کشورهای متعددی مشترک است و بحث بر سر اینکه این‌ها تنها متعلق به مردم یک قوم یا یک کشور باشد کار بیهوده‌ای خواهد بود. ثبت یک روش زندگی یا یک سنت در فهرست‌های میراث ناملموس به معنی تصاحب آن فرهنگ نیست، بلکه با ثبت هر موضوع فرهنگی، دولتی که اقدام به ثبت کرده خود را موظف می‌داند تا از آن اثرِ ثبت شده پاسداری نموده و به تبلیغ و اشاعه‌ی آن بپردازد. بنابراین کشورهای دیگری که نمود آن فرهنگ را در قلمرو خویش دارند می‌توانند پرونده‌ی مشترکی با کشورهای ثبت کننده، و یا پرونده‌ی جداگانه‌ای منحصرا برای کشور خود تدارک ببینند و آن بیان‌های فرهنگی را با نام خود نیز به ثبت برسانند. هدف کنوانسیون، حفظ فرهنگ‌ها در برابر استاندارد شدن و جهانی شدن است که این مهم باید از طریق انتقال فرهنگ و زنده نگاه داشتن آن در نسل جدید اتفاق بیفتد.
