تمبرهای قهوه، دریچه‌ای به تاریخ و فرهنگ

امروز می‌خواهیم به سراغ تمبرهایی برویم که با موضوع قهوه در سراسر دنیا منتشر شده‌اند. تمبرها نه فقط برگه‌های کوچک بهادار برای فروختن خدمات پستی، بلکه مانند تابلوهای کوچک هنریْ بیننده را به نمایشگاهی از تاریخ و فرهنگ یک مملکت دعوت می‌کنند. در این میان تمبرهای قهوه نشان از اهمیت این نوشیدنی محبوب در اقتصاد و فرهنگ کشورها دارند.

آیکافی – تا به‌حال چقدر در دنیای تمبرهای یادگاری گشته‌اید؟ پیش از آن که ایمیل و ارتباطات الکترونیک تا این حد همه‌گیر شوند و در زندگی‌مان جا بیفتند، ارسال نامه یکی از دلنشین‌ترین و گاهی تنها راه ارتباط با شخصی دیگر بود. پاکت‌ها را که دریافت می‌کردیم، شوق دیدن درونشان یک چیز بود و دیدن یک تمبر جدید روی پاکت یک چیز دیگر. آن تکه از پاکت را در آب می‌خیساندیم و تمبر را جدا می‌کردیم، بعد بین دو کاغذ روغنی زیر چند کتاب قطور می‌گذاشتیم تا بدون چین و چروک خشک شوند و در نهایتْ گنج جدید، زینت‌بخش آلبوم تمبرمان می‌شد. تمبرها در آن روزها دریچه‌های بسیار کوچکی به دنیا بودند. هر چقدر تمبرها با عکس ملکه ویکتوریا برای‌مان تکراری بود، اما از دیدن تصاویر متنوع از فرهنگ‌ها، لباس‌ها، مناظر و تکنولوژی سیر نمی‌شدیم. تنوع تصاویر، اندازه‌ها، رنگ‌ها و حتی شکل تمبر باعث می‌شد همیشه آرزو کنیم پستچی به در خانه‌مان بیاید و نامه‌ای برایمان بیاورد. با بچه‌های همسایه کنار هم می‌نشستیم و سرمان را توی آلبوم‌های مختلف فرو می‌بردیم و انگار هر بار چیز جدیدی در جزییات تصاویر کشف می‌کردیم.

تمبرها چگونه به‌وجود آمدند

داستان به‌وجود آمدن تمبر برمی‌گردد به قرن نوزدهم میلادی و کشور بریتانیا. اولین تمبر که به پنی سیاه (Penny Black) معروف است، تصویری از ملکه ویکتوریا روی یک تمبر سیاه رنگ را نشان می‌دهد که در ۱۸۳۵ چاپ شد. تمبرها برای این چاپ می‌شدند که هزینه‌ی ارسال یک پاکت پیش‌فروش بشود؛ فرستنده هزینه‌ی ارسال را پرداخت کند و نیازی نباشد که از گیرنده هم مبلغی دریافت شود. کشورهایی که پس از بریتانیا شروع به چاپ تمبر کردند برزیل و سوئیس بودند. همین موقع‌ها بود که کلکسیونرهای تمبر هم به‌وجود آمدند و در ابتدا مورد تمسخر دیگران قرار می‌گرفتند. آنها تمبرهای جمع‌آوری شده‌شان را روی روبان‌های بلند یا روی دیوار اتاق می‌چسباندند، بعد برای قابل حمل بودن، تمبرها را روی کتاب می‌چسباندند، تا اینکه آلبوم‌هایی با نوار شفاف نگه‌دارنده به بازار آمدند. شکل و طرح تمبرها هم در سال‌های اول ساده و تکراری بود. معمولاً تصویر پادشاه، ملکه، رئیس جمهور یا سران سیاسی کشورها روی تمبرها نقش می‌خورد. اولین تغییر در طراحی تمبرها در ۱۸۶۹ در آمریکا رخ داد و تصویر قطار و اسب روی تمبرها نقش بست. این تغییرات با انتقاد شدید همراه بود. اما کم‌کم این روند عمومیت پیدا کرد و تصاویری از مشاهیر و هنرمندان، رویدادهای مهم تاریخی و دولتی، حیوانات، مناظر طبیعی و نمادهای پیشرفت اقتصادی روی تمبرها نقش بست.

تمبرهای عجیب

دندانه‌های تمبر برای آسان جدا شدن قطعات از یکدیگر اضافه شد که کم‌کم به مشخصه‌ی تمبر تبدیل شد و آن را از اسکناس و سایر برگه‌های مالی متمایز کرد. تمایز آنقدر برای برخی کشورها مهم شد که هر چه بیشتر برای جلب توجه بیننده تلاش کردند. در کنار تمبرهای مربع و مستطیل‌شکل که حالت استاندارد پیدا کرده بودند، اشکال هندسی منظم و نامنظم دیگری هم برای تمبرها استفاده شد: مثلاً تمبرهای دایره‌ای، بیضوی، مثلثی و چند ضلعی. کشور سیرالئون در ۱۹۶۸ تمبرهایی به شکل میوه صادر کرد و جزیره‌ی تونگا در پولینزی در ۱۹۷۰ سعی کرد با چاپ تمبر به شکل میوه‌های مختلف، قلب یا شکل جزیره، خود را متمایز کند. اما شاید عجیب‌ترین خلاقیّت مربوط به کشور بوتان باشد که در سال ۱۹۷۳ چند تمبر گرد به شکل صفحه‌ی گرامافون صادر کرد که در واقع مانند صفحه گرامافون قابل پخش بودند. روی این صفحه‌های مینیاتوری قطعه‌هایی از موسیقی‌های محلّی و شرح حالی از کشور بوتان ضبط شده بود.

اما تمبر و قهوه…

در جستجویم به دنبال تمبرهای قهوه به حدود دویست تمبر از کشورهای مختلف بر خوردم. برخی از این تمبرها قهوه را به عنوان نماد پیشرفت اقتصادی نشان می‌دهند، چه به صورت نشان دادن کارگران در مزرعه یا به شکل محموله‌های قهوه که با وسایل نقلیه مختلف در حال جابه‌جایی هستند. گاهی تمبرها عنصر تبلیغاتی هستند و با یک شعار کوتاه همراهند. بعضی هم نمادهای فرهنگی دارند و فرهنگ قهوه‌ی یک کشور را نشان می‌دهند. هر چه باشد قهوه آن‌قدر اهمیت پیدا کرده که ۶۵ کشور (تا جایی که من یافتم) برای این موضوع تمبر طراحی کرده‌اند. از شما دعوت می‌کنم چندتایی از این تمبرها را با هم ببینیم.

بسیاری از کشورها تمبرهای مربوط به کار کارگران در مزرعه قهوه را به تصویر کشیده‌اند. در اغلب آنها قهوه مهم‌ترین محصول صادراتی کشور به شمار می‌رفت و به این وسیله می‌توانستند توان اقتصادی کشورشان را با نشان دادن کارگرهای زیبا و شاد نشان دهند.

انتشار تمبر خیلی وقت‌ها فرستادن پیامی به جهان بوده است. مثلاً یک کشور استقلال خود را با انتشار تمبرها جشن می‌گیرد، در حالی که کشور استعمارگر با انتشار تمبرهایی دیگر یادآوری می‌کند که آنها وام‌دار چه نعمت‌ها و خدماتی هستند! در این مورد دوم مثلاً کشور پرتغال یک سری تمبر از کشورهایی که زمانی تحت سلطه‌اش بودند با موضوع قهوه منتشر کرده است. تصویر درختچه‌ی قهوه، گیلاس‌های قهوه یا دانه‌های برشته شده زینت‌بخش تمبرهای بسیاری از کشورهای تولید‌کننده هستند.

اتیوپی به عنوان خاستگاه قهوه مجموعه تمبرهای مختلفی را در منتشر کرده است. در مجموعه‌ای پنج‌تایی که اینجا آورده‌ایم تاکید بر روی کشت و پرورش قهوه است و تنها در یک تمبر به شکل مختصر به آداب قهوه‌نوشی پرداخته شده. اما مثلاً در مجموعه چهارتایی که در سال ۲۰۱۱ منتشر شده تاکید بر روی فرهنگ قهوه‌نوشی و مراسم قهوه‌ی این کشور است.

در مواردی تمبر برای اطلاع‌رسانی به کار رفته است. مثلاً تمبری که در ابتدای مطلب آمده مربوط به اولین توافق جهانی قهوه در ۱۹۶۲ است و تمبری که در زیر آمده در زمان دومین کنفرانس کشاورزی کشورهای قاره آمریکا در کشور مکزیک به چاپ رسیده.

کشورهای عربی از جمله اردن، عمان، امارات متحده عربی و بحرین در سال‌های اخیر مجموعه‌هایی از تمبر منتشر کرده‌اند که به فرهنگ قهوه‌نوشی حاشیه‌ی خلیج فارس می‌پردازد.

به نظر می‌آید که کشورهای اروپایی و آمریکا تنها با چاپ تمبرهایی از کتری قهوه یا یک فنجان قهوه روی پیشخوان کافه راضی شده‌اند و تنوعی که برای موضوعات دیگر به خرج می‌دهند اینجا فضای خاصی پیدا نکرده. سه نمونه تمبر اروپایی را می‌بینید.

سخن پایانی

اینها نمونه‌هایی از دویست تمبر با موضوع قهوه هستند که در این مدت پیدا کرده‌ام. بسیاری از تمبرهای جالب توجه از کیفیت مناسب برخوردار نبودند، و از طرفی باید مراقب تمبرهای جدید بود، چون با دسترسی به کامپیوتر هر کسی می‌تواند تمبرهای جدیدی طراحی کند و حتی به چاپ برساند. سرویسی در آمریکا به مشتریان اجازه می‌دهد تا عکس خودشان را روی تمبرها چاپ کنند. این تمبرها قابل استفاده هستند و تنها هزینه‌های بالاتری نسبت به قیمت روی تمبر برای تهیه‌شان پرداخت می‌شود. از طرفی با گسترش ارتباطات الکترونیک، تمبرها روز‌به‌روز کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرند و هزینه‌ی پستی معمولاً مهر شده یا روی برچسبی چاپ شده روی بسته یا پاکت چسبانده می‌شود. با این حساب می‌شود گفت دوره‌ی تمبر به پایان رسیده، اما هر از گاهی با سر زدن به تصاویر این رسانه‌ی بی‌صدا، می‌توانیم از نمایشگاهی بزرگ از تابلوهای کوچک دیدن کنیم.